Jednym
z podstawowych zadań, przed którymi stają rodzice i nauczyciele jest
zapewnienie bezpieczeństwa i zdrowia dzieciom. Każde działanie podejmowane
przez wychowawców w domu czy w szkole powinno zmierzać do wyeliminowania
wszelkich zagrożeń i niebezpieczeństw.
Wraz z
rozwojem dziecka i jego samodzielności musimy coraz bardziej liczyć się z
koniecznością wyposażania go w umiejętność przewidywania zagrożeń, unikania ich
, a w momencie ich zaistnienia - w zdolność radzenia sobie z trudną sytuacją.
Dzieci charakteryzuje mała sprawność w wyobrażaniu sobie skutków podejmowanych
działań, silna koncentracja na zachowaniach "tu i teraz", słaba
kontrola własnych emocji i duże uzależnienie od presji grup rówieśniczych.
Stawia to dzieci i młodzież znacznie częściej niż dorosłych w sytuacji
bezpośredniego zagrożenia zdrowia i życia. Niebezpieczeństwo to potęguje wręcz
niewielkie doświadczenie życiowe i wąski zasób wypróbowanych technik radzenia
sobie z różnego rodzaju problemami. Dziecko, które zdaje sobie sprawę z
czyhających na nie niebezpieczeństw i które zna techniki i sposoby radzenia
sobie z nimi, jest najlepiej uzbrojone. Przeświadczenie, że im mniej dziecko
wie o okrucieństwach tego świata, tym bardziej jest niewinne jest z gruntu
fałszywe. Ignorancja jeszcze nikomu nie wyszła na dobre.
Można
wyposażyć dzieci w potrzebną im wiedzę, nie niszcząc przy tym ich wrodzonej
dobroduszności i wrażliwości.
Jak, więc dbać o bezpieczeństwo dziecka ?
Jak uczyć go zachowań prewencyjnych ?
Jak kształtować w nim prawidłowe nawyki ?
Okazjonalne moralizowanie i przestrzeganie najczęściej
okazuje się zupełnie nieskuteczne i złudne zwłaszcza, że informacje o dramatach
innych ludzi i dzieci są najczęściej odbierane jako "coś co nas nie
dotyczy", "coś co dzieje się gdzieś daleko". Dzieciom na ogół
znane są normy dotyczące bezpieczeństwa. Potrafią je zwerbalizować, zwłaszcza w
oderwaniu od kontekstu.
Celem oddziaływań wychowawczych powinno być uwrażliwienie dzieci na
mogące dopiero zaistnieć skutki różnych niebezpiecznych sytuacji, pobudzenie
ich wyobraźni, zdolności do logicznego rozumowania i antycypacji.
Podstawą dbałości o własne bezpieczeństwo jest koncentracja uwagi dziecka na
własnym organizmie jako wartości. Tylko wtedy, gdy świadomość biologiczna i
zdrowotna dziecka zostanie pogłębiona, możemy liczyć na to, że będzie ono
wykorzystywać wiedzę i wyobraźnię do ochrony swojego zdrowia i życia. Bezpieczeństwo
często zależy od poczucia zdrowej więzi z grupą, adekwatnej samooceny oraz
stanowczej odmowy w sytuacji presji ze strony innych ludzi. Wysoka, adekwatna
samoocena i trafne postrzeganie swoich kompetencji stanowią podstawę dobrego
funkcjonowania w grupie i umiejętności rozwiązywania sytuacji trudnych w sposób
racjonalny, nie zagrażający własnemu zdrowiu i życiu. Zaangażowanie, które
towarzyszy zabawie hamuje na ogół zdolność do racjonalnego oceniania jej
warunków. Ważne jest uświadomienie dzieciom bezpiecznych i niebezpiecznych
miejsc i sposobów zabawy.
Każdego roku setki dzieci ginie, zostaje okaleczonych lub w najlepszym wypadku
narażonych na długotrwały pobyt w szpitalu wskutek wypadków na drogach.
Większości tych zdarzeń można by uniknąć. Celowe staje się wdrażanie uczniów do
bezpiecznych zachowań związanych z ruchem na drogach. Od najwcześniejszych lat
dorośli stanowią dla dzieci znaczący autorytet. Nie ujawniamy krytycznych
nastawień, jakie sami żywimy do niektórych osób, aby nie osłabiać wiary w dobre
cechy ludzi dorosłych i zaufanie do nich. Przekonanie o doskonałości ludzi
dorosłych stanowi jednak źródło realnego zagrożenia w sytuacjach, gdy dziecko
zetknie się z kimś o złych zamiarach.
Zagrożenia takie stają się współcześnie coraz powszechniejsze ze względu na
zmniejszającą się kontrolę środowisk lokalnych i rodziny oraz upowszechnianiu
się, między innymi przez środki masowego przekazu, wzorów agresywnych zachowań.
Wiele dzieci poddaje się zachętom lub naciskom osoby
obcej ufnie lub w poczuciu bezradności. Należy uświadomić dziecku, że pewne z
pozoru niewinne sytuacje wymagają od niego stanowczych zachowań lub ucieczki.
Musi ono wiedzieć, że w sytuacji niepewności co do intencji osoby obcej lub
osamotnienia dopuszczalne jest uciekanie się do niewinnych kłamstw.
Prawdomówność jest wartością, ale dziecko nie ma obowiązku ujawniać wszystkiego
wobec osób, które nie są mu najbliższe. Kształtowanie świadomości mogących
nastąpić zagrożeń i uczenie sposobów radzenia sobie z trudnymi sytuacjami
powinno opierać się na szukaniu zdrowych, satysfakcjonujących kontaktów z
innymi ludźmi tak w sferze głębokich więzi, jak też w sytuacjach przejściowych,
ale bardzo znaczących, jak np. sytuacje zagrożenia
zdrowia lub życia.
Rodzice i wychowawcy wskazują dzieciom na potrzebę
szukania pomocy innych ludzi w sytuacjach oczywistych zagrożeń takich jak:
pożar włamanie, wypadek drogowy . Z różnych względów pomijają kwestie sposobów
szukania pomocy zaufanych osób w przypadku wywierania na dzieci presji przez
grupy rówieśnicze, ludzi dorosłych lub grup społecznych uzależniających od siebie swoich członków.
W ostatnich latach pojawiło się i nasila się
niebezpieczeństwo uzależnień psychicznych. Dotyczyć one mogą popadania w
nałogi, ale także kontaktów z mass mediami i komputerami.
Nauczyciele i rodzice zdają sobie najczęściej sprawę z tego, że wielogodzinne
przesiadywanie przed ekranem telewizora lub monitorem komputera ma negatywny
wpływ na wzrok, narząd ruchu, a w wypadku programów epatujących agresją, na
życie emocjonalne dzieci. Ostatnio też dużo się mówi o skrajnie patogennym
wpływie filmów zawierających sceny brutalnych mordów.
Z drugiej strony nikogo specjalnie nie niepokoi oddziaływanie reklam
telewizyjnych, w które dzieci wpatrują się jak w hipnotycznym transie (nie
słysząc nawet co się do nich mówi) , ani też fascynacja dynamicznymi filmami
animowanymi typu "zabili go i uciekł". Nie martwią zbytnio
rozgorączkowani gracze gier komputerowych korzystający ze swojego zapasu
dodatkowego życia. Tymczasem skutki tego rodzaju oddziaływań są głębokie i
niepokojące, tym bardziej, że mówimy o działaniu częstym, długotrwałym i pełnym
ekspresji.
Niebezpieczeństwo tej oferty kulturowej tkwi w :
- propagowaniu "kultu mocy" i "logiki skutecznościowej".
Podstawowym walorem bohatera jest bycie skutecznym np. w doścignięciu kogoś i
zabiciu.
- prezentowanie "swobodnej odwracalności zdarzeń". Śmierć nie jest
czymś nieodwracalnym i ostatecznym.
- wdrażanie w "kulturę uzależnień". Co powinniśmy myśleć, czego
pragnąć, co lubić mówią nam specjaliści, poradniki, reklamy.
- prezentowanie w programach i filmach dla dzieci "wypaczonego modelu
komunikowania się" między ludźmi opartego na złośliwościach, szyderstwie,
ironicznych wypowiedziach nie wprost.
UCZMY DZIECKO POSTĘPOWANIA W RAZIE ZAGROŻENIA ZDROWIA I ŻYCIA
Co mogą zrobić rodzice ? :
1. Zachęcać swoje dziecko do wyrażania uczuć - zapobiegnie to
zbagatelizowaniu prawdziwego problemu. Nie należy umniejszać ważności odczuć
dziecka ani zaprzeczać realności sytuacji.
2. Uświadomić dziecku, że rodzice wszystko zrozumieją i zawsze swojemu
dziecku pomogą - dziecko powinno mieć pewność bezwarunkowego poparcia
swoich rodziców.
3. Rozmawiać z dzieckiem o jego prawie do bezpieczeństwa i o sposobach
przeciwdziałania jego łamaniu - dziecko musi protestować i szukać pomocy
gdy ktoś chce zabrać mu jego prawa, a rodzice będą zawsze po jego stronie.
4. Rozmawiać w "złym" i dobrym dotykaniu, wyjaśnić różnice -
dziecko powinno mieć zaufanie do własnych odczuć np. ma prawo odmówić niemiłych
mu całusów czy przytulań, może odmówić prośbom, które wprawiają je w
zakłopotanie i nie jest to niegrzeczność (zasady dobrego wychowania nie mogą
narzucać dziecku zachowań niosących potencjalne niebezpieczeństwo) .
5. Nauczyć dziecko jak mówić "nie" - wyjaśnić, że nie ma
obowiązku posłuszeństwa wobec wszystkich dorosłych, jeżeli czuje się zagrożone
ma prawo powiedzieć "nie" każdemu dorosłemu. Lepiej sprawić komuś
przykrość niż ryzykować własne bezpieczeństwo.
6. Wytłumaczyć dziecku, że jego ciało jest jego wyłączną własnością -
dziecko ma prawo decydować, co się dzieje z jego ciałem.
7. Wytłumaczyć dziecku różnicę między groźnymi i niegroźnymi tajemnicami
- absolutnie nikt nie ma prawa żądać dochowania tajemnicy, która ma jakikolwiek
związek z dotykaniem, dziecko w takiej sytuacji powinno jak najprędzej
powiedzieć o tym dorosłemu, do którego ma największe zaufanie.
8. Uświadomić dziecku, że nie wolno straszyć napastnika - dziecko
mówiące napastnikowi, że o wszystkim powie rodzicom znajduje się w ogromnym
niebezpieczeństwie; powinno jak najszybciej uciec i opowiedzieć o wszystkim,
kiedy znajdzie się w bezpiecznym miejscu.
9. Nauczyć dziecko odróżniać prezent od przekupstwa - prezenty daje się
w dobrej wierze, bez dodatkowych oczekiwań wobec obdarowanego; osoba
przekupująca w zamian za prezent będzie żądała od dziecka czegoś, czego ono
zrobić nie chce.
10. Wytłumaczyć, że niektórzy dorośli, i to zarówno tacy, których zna, jak i
całkiem obcy, mogą podstępem skłonić je do uczynienia czegoś, czego ono nie
chce - na propozycje obdarowania słodyczami, pieniędzmi, prezentami,
zabrania dziecka do kina czy zoo dziecko musi odpowiedzieć, że musi się zapytać
mamy lub taty.
11. "Testować" wiedzę dziecka o świecie w zabawie uczącej dziecko
zasad bezpieczeństwa "Co by było, gdyby.........."
Przykładowe tematy zabaw:
a. zobaczyłeś wypadek drogowy.
b. nie wiesz, jak trafić
c. ktoś obcy chce z tobą rozmawiać, kiedy jesteś sam,
d. poszedłeś do sklepu po chleb, ale go zabrakło,
e. jesteś w domu sam i ktoś puka do drzwi (nie wolno zostawiać dzieci samych w
domu, ale muszą wiedzieć, jak się zachować, gdyby wyjątkowo w takiej sytuacji
się znalazły) .
Dziecko może wymyślić też kilka pytań dla rodzica.
12. Pozwolić dziecku na łamanie zasad w sytuacji zagrożenia - dziecko
powinno wiedzieć, że kiedy grozi mu niebezpieczeństwo, wolno mu użyć wszelkich
sposobów (nawet tych surowo zabronionych w normalnych warunkach) w celu
ratowania zdrowia i życia. Może krzyczeć, uciekać, gryźć, kopać, kłamać czy
nawet zbić szybę. Celem jego wszystkich zachowań ma być ucieczka
i szukanie pomocy u kogoś dorosłego.
BIBLIOGRAFIA :
1. Klus-Stańska D., Nowicka M. Bezpieczeństwo dzieci. Scenariusze zajęć dla
rodziców i nauczycieli. Kraków 1999 Oficyna Wydawnicza "Impuls"
2. Elliot M. Jak dbać o bezpieczeństwo dziecka. Praktyczne rady dla rodziców
. Warszawa 1997 "Książka i Wiedza"
Opracowanie: mgr Iwona Retman